update 31 maart 2021 | Mary Span | Evolutiegids

Er wordt weer gepraat over een basisinkomen…
(én universeel basiskapitaal)

Op internet gaat de discussie over het basisinkomen lustig verder, maar de gedrukte media hadden er aanzienlijk minder belangstelling voor sinds de Zwitsers in 2016 het massaal hebben weggestemd. Maar sinds de coronacrisis staat het basisinkomen weer op de agenda. Tijd voor een inventarisatie.

Sinds Thomas Piketty zijn boek Kapitaal in de 21ste eeuw over de ongelijke verdeling van rijkdom in de samenleving schreef (de rijken worden steeds rijker en de armen steeds armer) en sinds de robotisering zijn intrede deed en daarmee een voorbode inluidde voor het verlies van banen is de discussie in Nederland over het basisinkomen nog niet verstomd. Integendeel! Op 4 maart 2018 organiseerden drie dames het nationale congres voor Basisinkomen. Grote namen waren niet op het congres in Culemborg aanwezig. Het publiek moest het doen met een korte video met transitiehoogleraar Jan Rotmans. Desalniettemin is het goed om de zaken rondom het basisinkomen nog eens onder de loep te nemen. Laat het gesprek maar beginnen, zou Jan Rotmans zeggen.

V.l.n.r. Baukelien Franken, Roos Rispens en Jolanda Verburg van het Nationaal Congres Basisinkomen

Solidaire samenleving
De Sustainable Development Goals hebben de basisbehoeften leidend gemaakt. De zeventien doelstellingen, onder meer gericht op armoede, sociale ongelijkheid, honger en werk, vormen de sociale to-dolijst voor de komende tijd. De eerste vraag die bij mij opkomt: hoe kunnen we – gegeven het feit dat er door de robotisering straks minder banen beschikbaar zijn – een rechtvaardige en solidaire samenleving opbouwen? Hoe voorkomen we dat mensen onder het bestaansminimum moeten leven? De tweede vraag die daarbij hoort: hoe zal de participatiesamenleving waarin de deeleconomie een grote rol zal spelen er straks uitzien? Dat weten we nog niet echt. Dat maakt het lastig om op die vragen een goed antwoord te geven.

Experimenten
Wellicht daarom zijn er in verschillende landen experimenten opgestart, zoals in het Canadese Ontario en in Finland. Sinds januari 2017 krijgen tweeduizend mensen in Finland twee jaar lang maandelijks een vast bedrag van 560 euro. Het is een poging van de regering om een oplossing te vinden voor het werkloosheidsprobleem in dat land. De ontvangers hoeven daarbij niet verplicht naar werk te zoeken. Maar de voorlopige uitkomsten in Finland zijn teleurstellend. Ontvangers van een basisinkomen hadden niet meer werkdagen of hogere inkomens dan die in de controlegroep. Het Finse experiment ging over een gedeeltelijk basisinkomen dat gericht was op mensen zonder werk, het ging niet om een ​​universeel basisinkomen. Dat was een bron van grote verwarring rond het experiment en een bron van kritiek. Zie voor meer info in de kolom op deze pagina.
Het proefproject in het Canadese Ontario voorziet vierduizend mensen vanaf 2017 drie jaar lang in een basisinkomen die werken maar toch onder de armoedegrens leven. Dat moet hen helpen hun situatie op het vlak van gezondheid, werk en woonomstandigheden te verbeteren. Inmiddels is duidelijk dat het basisinkomen de levens van mensen heeft veranderd omdat het waardegevoel bij mensen is teruggekeerd en het stress vermindert. De verandering heeft ook een positieve impact op kinderen van gezinnen. Intussen blijkt ook dat de prikkel om werk te gaan zoeken niet verdwijnt. Een basisinkomen verkleint de rol van de overheid en vereenvoudigt de sociale zekerheid.

Pandemie
‘De pandemie maakt het nog dringender dat we in elk deel van de wereld een basisinkomen introduceren’, zegt professor Guy Standing en mede-oprichter van het Basic Income Earth Network. Volgens Standing maken de schuldenlast van particulieren en bedrijven de hedendaagse wereldeconomie bijzonder kwetsbaar. Een basisinkomen zou kwetsbare mensen in onzekere tijden genoeg zekerheid kunnen bieden. Mogelijke redenen om een basisinkomen te adopteren zijn onder meer het verlichten van de economische onzekerheid van burgers, het tegengaan van technologische werkloosheid, maar ook het verlagen van alle overheidsuitgaven voor welzijn, die zouden worden vervangen door een basisinkomen. Spanje is van plan om een onvoorwaardelijke uitkering aan arme burgers blijvend in te voeren, en ook in andere landen gaan stemmen op.

Voorstanders
Maar wat zijn de voordelen van een basisinkomen? Volgens de voorstanders zoals Elon Musk van Tesla, Mark Zuckenberg van Facebook, Richard Branson van de Virgin Group, Jan Rotmans, Herman Wijfels, Rutger Bregman en AnneMarie van Gaal verschaft het basisinkomen iedereen een minimale bestaanszekerheid. Econoom Jeremy Rifkin ziet het zelfs als een praktisch zakelijk plan voor de volgende generatie. Maar waarom zijn de miljardairs als Zuckenberg, Musk en Branson voor een basisinkomen? Zij staan immers aan de wieg van de robotisering en kunstmatige intelligentie! Willen zij hun innovaties voor de toekomst soms veilig stellen? Mensen zouden meer invloed moeten uitoefenen op de inzet van kunstmatige intelligentie. De autoriteit en de vrije wil van mensen worden immers ondermijnd naarmate wij meer besluiten overlaten aan algoritmen en megamachtige bedrijven als The Big Five (Apple, Alphabet, Microsoft, Amazon en Facebook). Op die manier kan digitale onderdrukking ontstaan. Yuval Noah Harari, de auteur van Homo Deus, waarschuwt voor Orwelliaanse toestanden. De robotisering van de arbeidsmarkt en de macht van grote mogols vragen om een nieuwe kijk op sociale evolutie.

Betekenisgeving
Het rondpompen van geld zoals uitkeringen en subsidies, de bijbehorende bureaucratie en controles kunnen met de invoering van een basisinkomen worden afgeschaft. Mensen met een uitkering worden bevrijd van het stempel ‘afgekeurd’ en de verplichting om te solliciteren. In een samenleving waarin succes wordt bepaald door prestaties en een hoge status, is het ellendig om je baan kwijt te raken. Wie zijn baan verliest, verliest zijn identiteit. Maar er is hoop. De ultieme maat voor succes is je eigenwaarde en betekenisgeving. De participatiesamenleving en de hervorming van de arbeidsmarkt zal daarom naast een meer solidaire en rechtvaardige samenleving ook aandacht moeten besteden aan een flexibel systeem waarin betekenisgevend en zinvol leven en werken mogelijk is.

Rekentool
Het basisinkomen discrimineert niet, wordt er gezegd. Maar is het uitvoerbaar en betaalbaar? Om het ons wat gemakkelijker te maken heeft de Vereniging Basisinkomen een rekentool op haar website gezet. Bij 600 euro voor woontoeslag, 650 euro per volwassene en 300 euro per kind zou dat Nederland in totaal 174 miljard euro per jaar kosten. De voorlopige conclusie: het basisinkomen kost de samenleving als geheel niets, want de samenleving gaat er netto gezien niet op achteruit.

Volgens Herman Wijffels is de kans dat het basisinkomen op korte termijn zal worden ingevoerd voorlopig niet aanwezig. De huidige opvattingen over arbeid verzetten zich daartegen. De gedachte ‘wie niet werkt zal ook niet eten’ heerst overal. Ook opvattingen over rechtvaardigheid verzetten zich vaak tegen een basisinkomen: het zou een zinloos uitdelen van geld met zich meebrengen omdat het ook aan rijkere mensen wordt gegeven. Een basisinkomen in de vorm van een negatieve inkomstenbelasting zou dit laatste bezwaar overigens weg kunnen nemen. Overigens vervangt het basisinkomen niet alle sociale voorzieningen.

Rutger Bregman
Na de stormachtige comeback van het basisinkomen is de grote vraag: hoe nu verder? Ondanks alle evidente voordelen staan overheden niet te trappelen om het in te voeren. Gratis geld voor iedereen, het boek over het basisinkomen dat Rutger Bregman in 2014 publiceerde, was een internationaal succes. De stagnerende middeninkomens, de groeiende kloof tussen arm en rijk, de angst voor robotisering; het speelt allemaal op de achtergrond een rol, zegt Bregman in het tv-programma Tegenlicht, evenals de opmars van populistische partijen en de terugkeer van de autoritaire leider. ‘Het enige wat je tegenover nostalgie kunt zetten, tegenover dat verlangen naar vroeger toen alles beter was, is hoop: het zicht op een radicaal betere samenleving. Je kunt met een relatief klein burgerschapsdividend beginnen, en dat financieren uit een volkomen onverdachte bron, uit een co2-belasting bijvoorbeeld. Dan krijg je een CO2-dividend. Je koppelt de grootste uitdaging van deze tijd, klimaatverandering, aan de grootste belofte van deze tijd: burgerschapsdividend.’

Stoppen met werken
Feit is dat de robotisering versneld doorzet, feit is dat de rijken steeds rijker en de armen steeds armer worden. Ik denk daarom dat een totale omwenteling nodig is. Experimenteren is leuk, maar er zit ook nog een kant aan van de betaalbaarheid van het basisinkomen én de productie van onze levensbehoeften. Oké, je kunt iedereen deeltijdwerk geven zonder dat dit specifiek betaald wordt. Dan wordt het vrijwilligerswerk. Maar dan stopt de helft van de bevolking met werken. Vaak zijn dat mensen die niet doorgeleerd hebben en dus niet mee kunnen komen in de wereld van vernieuwingen en transitie. Niemand wil achter de geraniums. Maar wie gaat de fysiek zware banen dan doen? Misschien is een basisinkomen wat voor de 60-plussers zonder opleiding. Maar ja, dan ga je weer onderscheid maken.

Conclusie
Mijn conclusie? De VN streeft ernaar dat mensen op deze aarde kunnen leven in ‘menselijke waardigheid’. Niet het aanbod van producten en diensten is daarbij leidend maar bepalend is de vraag of mensen hun talenten en vaardigheden kunnen ontwikkelen om in hun basisbehoeften te kunnen voorzien. Ik denk dat een basisinkomen in sommige gevallen een goede uitkomst biedt, bijvoorbeeld bij mensen die niet mee kunnen komen: ouderen, gehandicapten, alleenstaande moeders of vaders met kinderen. Er staan veel mensen achterin de rij wanneer er een vacature is omdat ze niet de juiste opleiding of leeftijd hebben. Deze mensen en mensen die onder de participatiewet vallen worden beschouwd als schapen met maar drie poten in plaats van zes poten, dus worden ze als onbruikbaar gezien. Of zo’n basisinkomen wenselijk is, zal afhangen van de indirecte effecten die het teweegbrengt, de positieve en de negatieve. Wanneer we het basisinkomen willen invoeren, is het de kunst ons belasting- en sociale zekerheidssysteem en de participatiemaatschappij zo te ontwerpen dat de financiële balans klopt en dat de balans tussen leven en werk goed is en blijft.

AUTEUR MARY SPAN | ©EVOLUTIEGIDS | 200418
Trendjournalist/publicist/auteur. Hou ervan je te inspireren en te activeren
voor zinvolle evolutie in leven en werk, bouwend aan een wereld van nieuwe mogelijkheden.